Euskal Herrian bazan lehen Sasarte deitzen zioten herri txiki bat. Hantxe gertatu zan irakurriko dezun gertaera hau.
Joxe Manuel eta Mañasik bost alaba ta seme bat izan zituzten. Semearen izena Joxe Miel. Jaiotzaz hirugarrena zan, eta diotenez sarritan bere arrebakin hasarretuta ibiltzen zan. Batzuetan lepozikin eta belarriko zuloak garbitzen min ematen ziotelako, eta bestetan praka gehiegi urratzeagatik alatzen ziotelako.
Dana dala, mutil bizkorra zan, eta irakurtzen, idazten eta kontuetan apur bat ikasi eta hamabost urte zituanerako hainbeste emakumeen artean bizitzen aspertu eta, Ameriketara zihoazen senide batzuekin, bera ere Ameriketara joan zan.
Ameriketan, lana sendo egin eta zintzo-zintzo ibilita, diru mordo izugarria egin, eta berrogeta bederatzi urte zituanean, aberastasun guziekin bere herrira etorri zan.
Pozik, bai, pozik zeuden sasartetarrak herrikoseme bat hain aberats zetorkiela entzun zutenean. Txaunburu (parroko) jaun, alkate, senide, gizon, emakume, mutiko, neskatila, danak, bidera irten zioten.
Heldu zanean ha poza!, guziak bera laztandu behar, danak bere eskua estutu behar, eta berri guziak era batera jakin behar.
Joxe Miel —ez, gaizki esan det—, Don Jose Migel gora eta Don Jose Migel bera, ez zan egun artan Sasarten beste gauzatzaz hitzik egiten.
— Zeinbat diru daukan berak ere ez omen daki! —esaten zuan batek.
— Ameriketako aberatsena omen da! —beste batek, eta horrela guziak.
Don Jose Migelen txin-txinaren usai gozoaren ondoren zebiltzen herritar guziak. Eta bera, Don Jose Migel? Makila dotore bat eskuetan zuala, han zebilen tente asko, guziei irriparre egin eta urrezko hortzak erakutsiaz. Halako poztasunik ez omen zuan izan bere bizitza guzian. Eta atseginez gainezka alkate jaunari esan zion:
—Alkate jauna, ni hain ondo hartu nazuten ezkero, eskerrak eman beharrean arkitzen naiz, eta herritar guzioi bihotz-bihotzez ematen dizkizutet. Eta benetako anaiak bagina bezela maite zaituedala jakin dezazuten, bihar eguerdian, herriko gizon guziak nerekin bazkalduko dezute. Gertatu, ba, ahal dezuten bazkaririk onena, eta nere kontu.
Hitz hoiek sasartetarrek entzun zituztenean, euren pozak gainez egin zuan eta «Gora Don Jose Migel!» esanaz, eskuak urratu arte txalotu zuten.
— Don Jose Migel bera baino gizon hoberik bai al da gero mundu guzian? —esaten zuten guziek.
— Mutikotatik holakoxea zan —zioten garai hartan ezagutu zuten aguratxoek—. Ikustekoak ikusi behar ditugu oraindik!
Heldu zan, ba, hurrengo eguna, eta bazkalordua ere bai, eta herriko gizon guziak han zeuden izentatutako tokian, bihotzak alai bezin hortz zorrotzakin.
Hasi ziran, ba, jaten, eta baina nola jan? Ha iruntzi beharra! Eta edan? «Honetan bai gu mutilak!» esanaz, klink eta klink, aspertu artean.
Baina inoiz aspertu?
Halako baten, guzien sabelak ondo beteta, eta begiak diztia- tzen zeudenean, jaiki zan gure Don Jose Migel, eta honela hitz egin zuan…
— Hona hemen herriko gizon guziak benetako anaitasunean. Ni, zuek horren alai ikusita, asko poztutzen naiz. Baina zuek hemen jan eta edan egiten bapo zaudeten artean, zer egin eta esaten ote dute zuen emazteek, zuen andreek, zuen atsoek, beren etxeetan? Ez ote daukate gero zuek adina eskubide? Ez al dute berek, zuen etxeetan, zuek baino gehiago agintzen? Begira, nik berrogeita bederatzi urte ditut, eta oraindik ezkondu gabe arkitzen naiz. Badakizute zergaitik? Beti uste izan det ezkontzen dan gizona emakumearen mendean jartzen dala, eta, arranopola!, nik horixe ez nahi, berriz. Emakumerik neri agindu? Ez horixe! Arrano mila bider! Eskean ibiltzea nahiago. Hori ez balitz, oraindik ere, nork jakin? Tentazino bat badaukat gero. Begira zer burura etorri zaidan.
Guziak, ahoak zabal-zabal eginda berari begira zeuden, zer esango ote zuan susmatu nahiaz.
— Begira zer burura etorri zaidan —jarraitu zuan—. Laister San Juanak izango dira, gure herriko jaiak. Egun hoietarako, ba, gizon ezkonduak diran adina behi, eta beste hainbeste zaldi erosi, eta plazara ekarri behar dituzute. Dirua neure kontu. Badakizute zertarako?
Arnasa gabe zeuden guziak.
— Bere etxeko jaun dan gizonak, andreak agintzen ez dion gizonak, zaldia eraman dezala etxera. Emakumeak agintzen dionak berriz, daramaiola behi bat, nahikoa esne eman dezaion.
— Majo asmatu du! —deadar egin zuten guziek—. Arrazoi
bapoak botatzen ditu gero berorrek! Ikustekuak ikusi behar ditugu!
— Ixo! —esan zuan Don Jose Migelek hatza ezpainetan jarrita—. Emakumeak aurrean dirala sariketa hau egiten hasten bagera, ez degu gauza onik egingo. Horregaitik, ba, alkate jaunak jakingo du zer egin, emakume guziak beren etxeetan egon ditezen. Eta orain bakoitzak ikusi dezala ondo-ondo, etxean nork agintzen duan, eta San Juan-egunean guziek egia esan. Agur, ba, lagunak, eta San Juanak arte.
Hitz hoiek esanda, beste herri batzuetan zeuzkan lagun batzuk ikusteko asmoz herritik irten zuan.
Baina herrian? Haiek istiluak! Gizon guziek benetako gizonak agiri nahi, eta andreek ez utzi. Danek zaldia eraman gura, eta atsoa behar ez dan tokian sarriegi sartu. Egun haietan etxe guzietan egin ziran alaketak eta berriketak, Jaungoikoak bakar-bakarrik daki.
Don Prudentzio alkate jaunak, San Juan baino bi egun aurretik, herri guziari jakinerazo zion San Juan eguneko meza nagusi ondorean egingo zana, eta agindu zuan emakume guziak beren etxeetan, sariketa amaitu artean, egon zitezela. Eta bat edo bat plazan agertzen bazan, bere gizonak ez zuala etxera ez behirik, ez zaldirik eramango, eta negar egitea alperrik izango zala gero.
Etorri zan, ba, San Juan eguna ere, eta meza nagusi ondorean, marmar nahiko eginda baina, abiatu ziran emakume guziak euren etxeetara, gizonak berriz plazara. Era guzietako arpegiak agiri ziran, lotsatuta batzuk, harro eta tente beste banaka batzuk.
Hogeita hamazazpi omen ziran herri hartako gizon ezkonduak, eta atera zituzten hogeita hamazazpi behi eder eta beste hainbeste zaldi. Aspaldian inguruan izan ziran zei (peri) guzietako behi eta zaldirik ederrenak han zeuden. Gure Amerikano hori ere han zegoan inoiz baino dotoreago eta harroago.
Nola hasi, baina, sariketa hura? Zaharrenek eskubide gehiago zeukatela eta, hoiek lehenengoak izan zitezela asmatu zuten. Jarri ziran, ba, guziak inguruan zer esango asmatzen, eta Don Jose Migel alkate jaunarekin guzien erdian. Lehenengo, berrogeta bost urte zituan aguratxo gixaajo bat hurreratu zan.
— Tira, aitortu egia hemen —esan zion indianoak—. Nork agintzen du zure etxean, zuk ala atsoak?
— Jauna, ba egia esanda, orain artean atsoak agindu du
eta aurrera ere berak egin behar, burubiderik aterako ba degu.
Eta, ahoaren erdian zeukan hortz bakarra agirian zuala, zer entzungo gelditu zan.
— Tira ba, hartu ezazu behirik ederrena eta eraman atsoari, nahikoa esne euki dezan.
Bigarrenak, galdetu zionean, esan zuan:
— Gure Katalinek esaten duana egin gabe nola utzi ba, jauna? Ezagutuko balu bera, ezagutu…!
— Behia, zuri ere ba.
Hirugarrenak berriz:
— Ni ere neure nahia nonahi egiten mutil ona izan naiz ba, baina, gure Mañasikin, dana alperrik! Lotsatu ere egiten naiz esaten baina, sinistu beza lehengo egunean, hasarraldi baten, kendu eskutik pipa, tabakorri, potoxa, eta dana ez zidan ba sutara bota? Neu bota ez ninduanean, pozik, jauna!
— Atsegindu ezazu ba gaur; eraman behi eder bat hari ere.
Eta horrela besteak.
Zazpigarrena alkate jauna bera zan, eta galdetu zionean, harro, erantzun zuan:
— Zer? Emazteak niri, edo nik berari agintzen diotan? Nork aginduko du ba? Ez al naiz neu herri guziko alkate eta agintari?
Hamar mila aingeru! Neuri inork agindu! Ez horixe ! Zigor bat hartuta, ah, zelakoxe astindua hartu beharko luken horregaitik!
— Tira, gizon, ez hasarretu! Hor zaldi ederrak ugari, eta hartu nahi dezuna, zu lako gizonak zaldia behar du ba.
Zaldi guzien artean, bi zeuden izugarriz ederrak, zuria bata, gorria bestea. Batari begiratu, besteari ikutu ibili zan, baina azkenean gorria hartu zuan eta berehala gainera igo, eta harro, bere etxeruntz abiatu zan.
Ermejilda, baina, bere emaztea, ez zegoan urruti. Etxe ertz batetik begira zegoan, eta hurreratu zanean, irten eta esan zion:
— Ikusten nengoan, bai, burugabekeriaren bat egingo zenduala. Halako zaldi zuri ederra han utzita, gorri zatar hori ekarriko zenduan ba? Zuk egiteko ez da asko! Tira! Joan zaitez aguro, utzi zaldi zatar hori eta ekarri bestea!
— Baina emakumea…!
— Isilik hemen! Txoratu egin al zera? Esan dizut, eta aguro ekarri niri zaldi zuria.
Don Prudentzio, alkate jauna, alkate izan arren, ohituta zegoan emaztearen agindua egiten. Batere gaitzik susmatu gabe joan zan, ba, emaztearen agindua egitera.
— Zer? Damutu egin al zera? —galdetu zioten.
—Damutu ez, baina… Andreak esan dit gorria baino zuria hobea dala eta…
— Zer? Andreak esan dizula eta zatoz? Eta gero zuk berari agintzen diozula? Hartu zazu behi bat, eraman behia zuk ere.
— Errekonde! Ez, Don Jose Migel, ez, behirik ere ez! —deadar egin zuan Sudur Oker esaten zioten alkate izatea nahi izan zuan gizontxo batek—. Behirik ere ez! Alkateak berak agindu zuan, ba, emakume guziak beren etxeetan egon zitezela. Bestela, ez zutela euren gizonak ez behirik, ez zaldirik eramango. Eta alkatearena ez da etxean egon. Begira non dagoan!
Sasarteko gauzak ondo zekizkien batek esan zidan alkatea ez begi ez zaldi gelditu zala.
Beste guziek behi bana eraman zutela.
Gizonik gazteenak esan zuala…
«Laister, alkate ere, eurak, emakumeak, izango ei dira eta».
Don Jose Migel berriz, ibili eta ibili, ezkondu egin zala.
Eta ezkondu zan egunean, eztai saritzat, herritar guziek behi eder bat eman ziotela.